संविधानाचे प्रकार- लिखित संविधान, अलिखित संविधान - लिखित व अलिखित संविधानाचे गुण आणि दोष Types of Constitution
संविधानाचे
प्रकार
संविधान (Constitution) म्हणजे एखाद्या देशाच्या शासन व्यवस्थेचा
मूलभूत आराखडा. यात सरकारच्या अधिकार, जबाबदाऱ्या, नागरी हक्क,
आणि
कायद्याचे मूलभूत तत्त्व समाविष्ट असतात. विविध देशांमध्ये त्यांच्या ऐतिहासिक
पार्श्वभूमी, संस्कृती आणि गरजेनुसार वेगवेगळ्या प्रकारची राज्यघटना अस्तित्वात
आहेत. संविधानाच्या प्रकारांचा अभ्यास केल्याने शासन व्यवस्थेची व्याप्ती आणि
विविधता लक्षात येते.
१)
लिखित आणि अलिखित संविधान
अ) लिखित संविधान
लिखित संविधान म्हणजे दस्तऐवजीकरण केलेले, विशिष्ट
स्वरूपात असलेले संविधान. हे एकच दस्तऐवज किंवा काही ठराविक कायद्यांच्या स्वरूपात
असते. भारत, अमेरिका, फ्रान्स यांसारख्या देशांचे संविधान लिखित स्वरूपात आहे.
वैशिष्ट्ये:
एकाच दस्तऐवजात संकलित असते.
यामध्ये सरकारच्या विविध शाखांचे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या स्पष्टपणे
नमूद केलेले असतात.
दुरुस्ती करण्यासाठी विशिष्ट प्रक्रिया अवलंबावी लागते.
ब) अलिखित संविधान
जेव्हा संविधान एकाच दस्तऐवजात नसून परंपरा, न्यायालयीन
निर्णय, संसदीय नियम, आणि विविध कायद्यांच्या स्वरूपात अस्तित्वात
असते, त्याला अलिखित संविधान म्हणतात. ब्रिटन हे अलिखित संविधानाचे
सर्वोत्तम उदाहरण आहे.
वैशिष्ट्ये:
हे लिखित नियम आणि परंपरांच्या संयोगाने तयार होते.
लवचिक आणि बदलांसाठी सोपे असते.
न्यायालयीन निर्णय आणि प्रथा यांना अधिक महत्त्व असते.
२)
लवचिक आणि कठोर संविधान
अ) लवचिक संविधान
लवचिक संविधान दुरुस्त करणे सोपे असते. संसदेने सर्वसाधारण
कायद्याप्रमाणे त्यामध्ये बदल करू शकते. ब्रिटनचे संविधान लवचिक स्वरूपाचे आहे.
वैशिष्ट्ये:
बदलांची प्रक्रिया सोपी आणि जलद असते.
काळानुसार नवीन परिस्थितींशी जुळवून घेता येते.
संसदेला मोठा अधिकार असतो.
ब) कठोर संविधान
कठोर संविधान हे दुरुस्ती प्रक्रियेसाठी कठीण असते. यात ठराविक
प्रक्रिया आणि नियम पाळावे लागतात. भारत आणि अमेरिका यांचे संविधान कठोर प्रकारचे
आहे.
वैशिष्ट्ये:
दुरुस्ती प्रक्रिया कठीण आणि वेळखाऊ असते.
संविधानाच्या स्थिरतेस मदत होते.
मूलभूत अधिकारांचे संरक्षण होते.
३)
संघात्मक आणि एकात्मक संविधान
अ) संघात्मक संविधान
संघात्मक संविधान असलेल्या देशांत दोन स्तरांवर सत्ता असते –
केंद्रीय आणि प्रांतीय सरकार. यात अधिकारांचे वाटप संविधानाद्वारे निश्चित केलेले
असते. भारत, अमेरिका, कॅनडा यांचे संविधान संघात्मक आहे.
वैशिष्ट्ये:
सत्ता विभागणी स्पष्ट असते.
केंद्र आणि राज्य सरकारांना विशिष्ट अधिकार दिले जातात.
न्यायालयाला मोठे अधिकार असतात.
ब) एकात्मक संविधान
एकात्मक संविधान असलेल्या देशांमध्ये संपूर्ण सत्ता केंद्र सरकारकडे
असते. स्थानिक प्रशासनाला केंद्र सरकारच्या अधीन राहून कार्य करावे लागते. ब्रिटन,
फ्रान्स,
चीन
यांसारख्या देशांमध्ये एकात्मक संविधान आहे.
वैशिष्ट्ये:
संपूर्ण अधिकार केंद्र सरकारकडे असतो.
प्रशासकीय एकता कायम ठेवली जाते.
कायदेतत्परता आणि कार्यक्षमतेसाठी उपयुक्त.
संविधान हा कोणत्याही देशाच्या प्रशासनाचा गाभा असतो. विविध
देशांच्या इतिहासानुसार आणि गरजांनुसार वेगवेगळ्या प्रकारची संविधाने अस्तित्वात
आली आहेत. भारताचे संविधान लिखित, कठोर आणि संघात्मक स्वरूपाचे आहे, जे
लोकशाही आणि संघराज्य प्रणालीला अधिक बळकटी देते.
लिखित संविधान: संकल्पना,
गुण आणि दोष
लिखित संविधान म्हणजे काय?
लिखित संविधान म्हणजे एका विशिष्ट दस्तऐवजात संकलित आणि अधिकृत
स्वरूपात असलेली नियमांची व तत्त्वांची प्रणाली, जी एखाद्या
देशाच्या शासन व्यवस्थेचे नियमन करते. हे संविधान एका ठराविक समितीद्वारे तयार केले
जाते आणि ते संपूर्ण देशासाठी बंधनकारक असते. यामध्ये नागरिकांचे अधिकार, कर्तव्ये,
प्रशासनाच्या
मर्यादा आणि शासनाच्या विविध अंगांचे कार्य यांची स्पष्ट व्याख्या दिलेली असते.
उदाहरणार्थ, भारताचे संविधान हे जगातील सर्वात मोठे लिखित
संविधान आहे, तर अमेरिकेचे संविधान हे सर्वात जुने लिखित संविधान मानले जाते.
लिखित संविधानाची वैशिष्ट्ये
एकाच दस्तऐवजात संकलित – संपूर्ण संविधान एका अधिकृत दस्तऐवजात
संकलित असते आणि त्याची एक नोंद अधिकृतरित्या ठेवली जाते.
कायद्याने प्रमाणित – हे संविधान कायदेशीर दृष्टिकोनातून तयार केले
जाते आणि त्याचे पालन करणे बंधनकारक असते.
सुस्पष्टता – शासन व्यवस्था, कायदे, नागरिकांचे अधिकार आणि कर्तव्ये यांची स्पष्ट
आणि निश्चित व्याख्या केलेली असते.
कठोर दुरुस्ती प्रक्रिया – यामध्ये बदल करण्यासाठी ठराविक प्रक्रिया
असते, जसे की संसदेमध्ये बहुमताने दुरुस्ती करणे, जनमत संग्रह
घेणे किंवा न्यायालयीन संमती घेणे.
सर्वोच्चता आणि सार्वभौमत्व – संविधान हा देशातील सर्वोच्च कायदा
असतो आणि त्याविरुद्ध कोणतेही कायदे करू शकत नाहीत.
न्यायालयीन संरक्षकता – न्यायालये संविधानाचे संरक्षण करतात आणि
संविधानविरोधी निर्णय किंवा कायदे रद्द करू शकतात.
लिखित
संविधानाचे गुण (फायदे)
1. कायद्याची स्थिरता आणि स्पष्टता
संविधान स्पष्ट आणि निश्चित असल्यामुळे कायद्यांमध्ये अनिश्चितता
राहत नाही.
नागरिकांना त्यांचे अधिकार आणि कर्तव्ये सहजपणे समजू शकतात.
2. नागरी हक्कांचे संरक्षण
नागरिकांच्या मूलभूत हक्कांना घटनेत ठोस मान्यता दिलेली असते.
सरकारने या हक्कांचे उल्लंघन केल्यास न्यायालयात दाद मागता येते.
3. शासन व्यवस्थेची निश्चितता
शासन कसे चालवावे, त्याची प्रक्रिया, नियम, जबाबदाऱ्या
यांचे स्पष्ट विवरण असते.
कार्यकारी, न्यायपालिका आणि विधायिका यांच्यात स्पष्ट
अधिकारवाटप असते.
4. सत्ता केंद्रीकरणास अडथळा
संविधान शासनसंस्थांच्या अधिकारांना मर्यादा घालते, त्यामुळे
सरकार कोणत्याही विभागावर अनियंत्रित नियंत्रण ठेवू शकत नाही.
न्यायालये घटनात्मक आढावा घेऊन सत्तेचा गैरवापर रोखू शकतात.
5. कठोर दुरुस्ती प्रक्रिया (संविधान स्थिरता)
संविधानात दुरुस्ती करण्याची कठीण प्रक्रिया असल्यामुळे शासन
व्यवस्थेची स्थिरता टिकून राहते.
वारंवार बदल झाल्यास अस्थिरता निर्माण होते, ती टाळण्यास मदत
होते.
6. न्यायालयीन संरक्षण आणि घटनात्मक सर्वोच्चता
न्यायालये संविधानाच्या चौकटीत राहून काम करतात आणि नागरिकांना
संरक्षण मिळते.
संसद किंवा कार्यकारी मंडळ घटनाविरोधी निर्णय घेत असेल, तर
न्यायालय त्यावर बंदी आणू शकते.
लिखित
संविधानाचे दोष/(मर्यादा)
1. लवचिकतेचा अभाव
परिस्थिती बदलल्यावर त्वरित बदल करणे कठीण जाते.
कठोर दुरुस्ती प्रक्रिया असल्याने अचानक गरजेप्रमाणे सुधारणा करता
येत नाहीत.
2. गरजेपेक्षा जटिल प्रक्रिया
संविधानातील प्रत्येक निर्णय प्रक्रिया आणि कार्यवाही अत्यंत
नियमनबद्ध असल्यामुळे ते अनेकदा जटिल आणि वेळखाऊ ठरते.
न्यायालयीन प्रक्रिया वेळखाऊ आणि गुंतागुंतीची होऊ शकते.
3. परिस्थितीनुसार जलद निर्णय घेण्यास अडथळा
युद्ध, नैसर्गिक आपत्ती किंवा तातडीच्या घटनांमध्ये संविधानातील कठोर
नियमांमुळे शासन त्वरित निर्णय घेऊ शकत नाही.
आपत्कालीन परिस्थितीत शासनाला अधिक स्वतंत्र निर्णय घेता येण्यास
अडचण येते.
4. अनावश्यक कायदेशीर वाद आणि गुंतागुंत
संविधानाचे तांत्रिक आणि जटिल स्वरूप असल्यामुळे न्यायालयात वारंवार
घटनात्मक वाद निर्माण होतात.
कायद्यांच्या विविध व्याख्यांमुळे गोंधळ निर्माण होऊ शकतो.
5. दुरुस्ती प्रक्रिया वेळखाऊ आणि कठीण
कठोर दुरुस्ती प्रक्रिया असल्याने आवश्यक बदल त्वरित लागू करता येत
नाहीत.
सरकारकडे संविधान दुरुस्तीचे पर्याप्त बहुमत नसेल, तर
धोरणात्मक सुधारणा करणे कठीण होते.
6. राजकीय प्रभावाची शक्यता
काही वेळा संविधानाचा अर्थ राजकीय पक्षांच्या हितसंबंधानुसार लावला
जातो.
न्यायालयीन निर्णयांवर राजकीय दबाव येऊ शकतो.
अलिखित
संविधानाची संकल्पना
अलिखित संविधान हे एकाच लेखी दस्तऐवजात नसून विविध घटकांमध्ये
विखुरलेले असते. ते परंपरा, न्यायालयीन निर्णय, संसदीय कायदे,
आणि
ऐतिहासिक दस्तऐवज यांवर आधारित असते. हे संविधान लवचिक आणि बदल करण्यास सोपे
असल्यामुळे काही देशांनी हे स्वीकारले आहे.
अलिखित
संविधानाची वैशिष्ट्ये
लेखी स्वरूपाचा अभाव – हे एकाच ठराविक दस्तऐवजात संकलित नसते.
परंपरांवर आधारित – शासन आणि प्रशासन पारंपरिक प्रथा आणि संसदीय
परंपरांवर अवलंबून असते.
लवचिकता – परिस्थितीनुसार सहज बदल करता येतात, कठीण दुरुस्ती
प्रक्रियेची गरज नसते.
न्यायालयीन निर्णयांचा प्रभाव – सर्वोच्च आणि उच्च न्यायालयांनी
दिलेले निकाल संविधानाच्या व्याख्येसाठी महत्त्वाचे ठरतात.
संसदीय सार्वभौमत्व – संसदेने केलेले निर्णय आणि ठराव हे संविधानाचा
भाग बनतात.
अलिखित संविधान असलेले देश
1. युनायटेड किंगडम (यू.के.)
यू.के. हा अलिखित संविधान असलेला प्रमुख देश आहे. येथे शासनव्यवस्था
विविध कायदे, परंपरा आणि न्यायालयीन निर्णयांवर आधारलेली आहे. ब्रिटिश
संविधानामध्ये मॅग्ना कार्टा (1215), बिल ऑफ राइट्स (1689), अधिनियमित कायदे
आणि न्यायालयीन निर्णय यांचा समावेश होतो.
2. न्यूझीलंड आणि इस्रायल
या देशांमध्येही अलिखित संविधान असून, त्यांच्या शासन
व्यवस्थेचे नियमन कायद्यांद्वारे होते. न्यूझीलंडमध्ये 1986 चा संविधान
अधिनियम (Constitution Act) आणि इस्रायलमध्ये मूलभूत कायदे (Basic
Laws) संविधानाचा आधार ठरतात.
अलिखित
संविधानाचे फायदे/गुण
लवचिकता आणि सहज बदल करण्याची क्षमता
अलिखित संविधान कठीण दुरुस्ती प्रक्रिया न करता बदलता येते.
परिस्थितीनुसार नवीन कायदे लागू करता येतात.
परंपरेला आणि ऐतिहासिक दस्तऐवजांना महत्त्व
दीर्घकाळ चालत आलेल्या प्रथा आणि परंपरांचा आदर राखला जातो.
ब्रिटिश संविधानात अनेक ऐतिहासिक दस्तऐवजांना महत्त्व आहे.
संसदेचे सार्वभौमत्व आणि प्रभावी निर्णय क्षमता
संसदेला शासनविषयक महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य मिळते.
सरकार वेगवान निर्णय घेऊ शकते, कारण घटनेत
दुरुस्ती करण्याची कठीण प्रक्रिया नसते.
कायद्यांच्या विस्तृत व्याख्येला वाव
न्यायालयीन निर्णयांमुळे कायद्यांचे अधिक विस्तृत आणि समकालीन
स्पष्टीकरण मिळते.
संविधान सध्याच्या सामाजिक आणि आर्थिक परिस्थितीनुसार विकसित होऊ
शकते.
कठोर नियमांचा अभाव
घटनेतील कोणताही भाग निश्चित स्वरूपात नसल्यानं तो वेळेनुसार सुधारला
जाऊ शकतो.
बदल करण्यासाठी जनमताचा जास्त विचार होतो.
अलिखित
संविधानाच्या मर्यादा/दोष
अस्पष्टता आणि अनिश्चितता
संविधान स्पष्टपणे संकलित नसल्याने कायद्यांचे स्वरूप अस्पष्ट राहते.
नागरिकांना त्यांचे अधिकार आणि कर्तव्ये पूर्णतः समजत नाहीत.
नागरिकांच्या अधिकारांबाबत असुरक्षितता
भारतासारख्या देशांमध्ये मूलभूत अधिकार स्पष्ट स्वरूपात संविधानात
दिलेले आहेत, परंतु अलिखित संविधान असलेल्या देशांमध्ये असे नसते.
संसद कायदे करताना मूलभूत हक्कांचे उल्लंघन होण्याची शक्यता असते.
सत्तेचा दुरुपयोग आणि संसदेचे असीमित अधिकार
संसदेला मोठ्या प्रमाणावर अधिकार असल्याने सत्ता केंद्रीकरण होण्याची
शक्यता असते.
न्यायपालिका संसदेला आव्हान देऊ शकत नाही, त्यामुळे सरकार
अतिक्रमण करू शकते.
राजकीय अस्थिरता आणि धोरणांमध्ये सातत्याचा अभाव
अलिखित संविधान असल्याने सरकार कोणत्याही वेळी नवीन कायदे आणि धोरणे
आणू शकते, ज्यामुळे सातत्य राखणे कठीण होते.
संसदेतील बदलांमुळे वारंवार कायद्यांमध्ये बदल होण्याची शक्यता असते.
न्यायपालिकेच्या भूमिकेतील वाढ आणि कायद्यांची गुंतागुंत
न्यायालयीन निर्णयांचे महत्त्व वाढल्याने न्यायव्यवस्थेचा हस्तक्षेप
वाढतो.
न्यायालयाने दिलेले निर्णय विविधतेमुळे कधीकधी गोंधळ निर्माण करतात.
अलिखित
संविधान हे अधिक लवचिक असून, वेगाने बदलत्या परिस्थितीला सहज स्वीकारू शकते.
परंतु, यामध्ये स्पष्टता आणि नागरिकांच्या हक्कांचे रक्षण करणारी ठोस चौकट
नसल्यामुळे अनिश्चितता आणि सत्तेचा दुरुपयोग होऊ शकतो. त्यामुळे काही देश मिश्र
संविधान प्रणाली अवलंबतात, जिथे लिखित आणि अलिखित दोन्ही तत्त्वे समाविष्ट
केली जातात. अशा प्रकारे संविधानाची लवचिकता आणि स्थिरता दोन्ही राखली जाते